Анхаар! Сэтгэцийн эмгэг...

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн тэргүүн дэд захирал, АУ-ны доктор, Америкийн сэтгэц эмгэг судлалын нийгэмлэгийн гишүүн Л. Насанцэнгэлтэй уулзаж ярилцлаа.

-Сэтгэцийн хувьд эрүүл гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?
-Хүрээлэн байгаа орчин, юмс үзэгдлийг зөв танин мэдэж, зөвөөр ойлгож, зөв үйл ажиллагаанд  бүтээлчээр орол­цож, нийгэм хамт олны дотор дасан зохицох чад­вартай бол сэтгэцийн хувьд эрүүл байна гэж үздэг.  Хэрвээ хүмүүстэй дасан зохицож чадахгүй л бол ямар нэгэн байдлаар сэтгэцийн тулгамдсан асуудалтай гэсэн үг. Манай орны нийт хүн амын 51 хувь нь сэтгэцийн хувьд эрүүл, 46 хувь нь сэтгэцийн тулгамдсан асуу­дал­тай,  гурван хувь нь сэтгэцийн өвчтэй гэсэн су­далгаа бий. Тэгэхээр  таван хүн тутмын нэг нь сэтгэцийн ямар нэгэн эмгэгээр өвчилж, хоёр хүн тутмын нэгд нь сэтгэцийн тулгамдсан асуу­дал байна гэсэн үг. Хү­мүүс сэтгэцийн эмгэгтэй гэхээр солиоролтой, орилж хашгирсан, хэвийн биш хүнийг л хэлнэ гэж ойлгодог. Тэгвэл сэтгэцийн эрүүл мэнд гэдэг нь харьцангуй өргөн ойлголт. Яагаад гэвэл хүн сэтгэц, бие хоёроороо л амьтдаас л ялгардаг. Харин нойргүй болох, сэтгэлээр унах, гутрах, санаа зовох, мартамхай болох, толгой өвдөх, айж түгшдэг, архи их бага хэмжээгээр хэрэглэдэг, тамхи татдаг, компьютер тоглодог, ядарч байна, сульдаж байна гэж хэлдэг хүн болгон сэтгэцийн тул­гамдсан асуудалтай болжээ гэж ойлгож болно 

-Сэтгэцийн өвчин ямар шалтгааны улмаас үүсдэг юм бэ?
-Сэтгэцийн өвчин нь маш олон шалтгаанаас үүсдэг. Удамшлын болон удамших хандлагатай сэтгэцийн өвч­нүүд байдаг. Стресс буюу удаан хугацаанд сэтгэ­цийн хямралтай байх,  архи, хар тамхи зэрэг хорт зуршлууд, тархины гэмтэл, бие бялдрын хүнд өвчнүүд, судасны эм­гэгүүд,  биеийн халдварт өвч­­нүүд гэх мэт маш олон шалтгаанаас  сэтгэцийн өв­­чин  үүсдэг.  Нийгмийн бухим­дал ч бас нөлөөлдөг.  Манайх дэлхийн  хөгжингүй орнуудаас сэтгэцийн эмгэ­гийн тархалтаараа 8-10 дахин бага байдаг. Манай сэтгэцийн эмгэгийн тархалт 1000 хүнд 25 байдаг бол  АНУ, Япон зэрэг ор­нуудад 150-200 байдаг. Ер нь нийгэм хөгжихөд сэт­гэцийн өвчин дагаад ихэс­дэг гэж болно. Жишээ нь, сүүлийн жилүүдэд манай улсад нийгмийн  байдалтай холбоотой архинд донтох өвчин, мансуурах дон, сэт­гэл гутрал , амиа хорлох байдал, түгшүүр, сэтгэц биеийн өвчнүүд мөн сур­гууль завсардалт, гадуур тэнэх дон,  биеэ үнэлэх гэх мэтчилэн  сөрөг үзэгдлүүд ч нэмэгдэж байна.

-Сэтгэцийн эмгэгээс болж амиа хорлох явдал гарч  байна гэж болох уу?
-Амиа хорлолт 2003 онд 100.000 хүн амд 17.4 байсан бол 2008 онд 25.0 болж өссөн байна. Энэ нь олон улсын төвшнөөс харьцангүй өндөр гэсэн үг. Амиа хорлох шалтгааныг олон янзаар тайлбарлаж болно. Хамгийн гол амиа хорлох үйлдэлээс яаж урьдчилан сэргийлэх вэ гэдэгт л анхаарах хэрэгтэй. Хүүхэд байхаас нь эхлээд ямар нэгэн стрессийг да­ван туулах чадвартай, стрес­сээ танин мэддэг, аливаа будлиан самууныг зохистой шийдвэрлэх арга барилтай болгоход эцэг эхчүүд анхаарч, хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. Ингэж чадвал тухайн хүн нийгэмдээ хариуцлагатай өө­рийгөө хайрладаг, сэтгэ­цийн хувьд эрүүл хүн болон төлөвшинө. Гэх­дээ амиа хорлосон хүн болгон сэтгэцийн эм­гэгтэй байдаггүй. Харин ч эсэргээрээ эрүүл хүн нь дийлэнх байдаг.

-Олны дунд ямар нэгэн буруу үйлдэл хийдэг хүнийг сэтгэцийн өөрчлөлтэй  гэж болох уу?
-Үзлэг хийсний дараа тухайн хүнийг эрүүл эсэ­хийг тогтооно. Эрүүл хүн ямар нэгэн стресс, будлиан, зөрчил маргааныг зөв зо­хицуулж, шийдвэрлэх чад­вартай байдаг. Нөгөө талаас хүний авир араншин, зан байдал янз бүр байдаг. Зарим хүн харьцангуй тэс­вэртэй, аливаа асуудлыг зөв шийддэг, будлианыг шийд­вэрлэх чадвартай байхад зарим нь огцом ширүүн ааш­тай, тайван биш, хү­мүүс­тэй зөрчилдөмтгий гэх мэт тухайн хүний зан байдал нөлөөлдөг. Ямар нэ­гэн байдлаар тухайн хүн авир байдлаар ч юм уу үйлдлээр гэмт хэрэг хийсэн тохиолдолд заавал сэтгэцийн өвчтэй гэхгүй. Манай эмнэлэгт шүүх эмгэг судлалын экспертизэд жилдээ 800-900 хүнд шин­жилгээ хийдэг. Тэд гэмт хэрэг үйлдэх үедээ сэтгэл зүй нь ямар байсан, хэрэг хариуцах  чадвартай эсэх, сэтгэцийн хувьд эрүүл эсэхэд дүгнэлт хийнэ. Голдуу  эрүү, иргэний хэргийн асууд­луудыг шийдэж, хэрэг ха­риуцах чадваргүй гэдэг нь тогтоогдвол албадан эм­чил­гээ хийх шаардлагатай болдог.

-Ганцаардалаас үү­дэл­тэй сэтгэцийн эмгэг хэр байдаг вэ?
-Ганцаардал гэдэг бол сэт­гэцийн тулгамдсан асуу­дал. Гэхдээ ганцаардсан хүн болгоныг  сэтгэцийн эмгэг­тэй гэж болохгүй. Учир нь өөртөө сэтгэл хангалуун, тайван байж чаддаг бол тэр хүн ямар нэгэн асуудалд ороогүй гэсэн үг. Нөгөө талаас ган­цаардал гэдэг бол сэтгэл гутрал. Энэ нь нийгэмтэй харьцахад тодорхой хэм­жээ­гээр нөлөөлж байгаа бол сэтгэцийн тулгамдсан асуудал үүсчээ гэж үзэн эмчлүүлэх хэрэгтэй.

-Янз бүрийн зүйлд дон­тох нь бас сэтгэцийн эмгэг байх, тийм үү?
-Донтолт өвчин нь бодист донтох, үйл явдалд донтох гэсэн хоёр хэлбэрээр илэр­дэг. Бодист донтох гэдэг нь архи, тамхи, наркотик, ман­сууруулах төрлийн бодис хэрэглэхийг хэлдэг. Үйл явдалд донтох эмгэг нь мөрийцөх, дэмий сэл­гүүцэх, компьютерт донтох зэргийг оруулдаг. Ком­пьютерт донтох эмгэг нь Монгол Улсын тулгамдсан асуудлуудын нэг гэхэд бол­но. Манайд жилдээ 20 гаруй хүүхэд компьютерт донтох өвчний оноштойгоор хэвтэн эмчлүүлдэг.  Гэтэл энэ хүүхдийн цаана мянга мянган хүүхэд компьютерт хамаг анхаарлаа тавьж дон­тох хэлбэрт орж байгааг ком­пьютер тоглоомын газруудад орж харахад л мэдэгдэнэ. Энэ нь архинд донтох эмгэгтэй ижил. Архинд донтсон хүн архи уухсан гэж бодоод архи байхгүй үед мөнгө олох бүх аргыг хэрэглэж, ажил төрлөө хаядаг даа. Эцэг эхчүүд хүүхэддээ энэ эмгэг үүсэхээс өмнө сэргийлэх, зөв ойлгуулах, ярьж тайлбарлах хэрэгтэй. Ертөнцийг таньж мэдэх, хувь хүний төлөвшил нь бүрэлдэн тогтож байгаа үед л хүүхэддээ илүү анхарал тавих хэрэгтэй. Хүүхэд юманд амархан да­с­ан зохицож, даган дуу­риаж, автаж байдаг. Тиймээс хүүхэдтэйгээ илэн далангүй ярилцахгүй бол донтох эмгэгтэй болсон хойно нь эмчлэх их хэцүү, эмээр эмчлэгдэхгүй. Сэтгэл заслын эмчилгээ хийсэн ч үр дүн өгөхгүй байх нь ч бий.  Гэхдээ л нэг донтсон хүүхэд хичнээн эмчилсэн ч компьютер тоглох юмсан гэсэн дур хүсэл сэтгэлийг нь эзэмдсээр байдаг.

-Архинд донтох өвчинг сэтгэцийн эмгэг буюу сэтгэцийн өөрчлөлт гэж үзэж болох уу?
-Манай улсын хувьд нийт хүн амын 13,6 хувь нь архинд донтох эмгэгтэй. Үүнээс эрэгтэйчүүд 22 хувь, эмэгтэйчүүд 5 хувийг эзэлж байна. 1997 онд 6,4 хувь байсан бол одоо хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг. Манай улсын насанд хүрсэн нэг хүнд ноогдож байгаа бүх төрлийн согтууруулах ундааг 38 градусын архинд шилжүүлснээр тооцоход 1998 онд нэг хүнд 4,7 литр архи ноогдож байсан бол 2006 онд 9,2 литр болж өссөн. Согтууруулах ундаа­ны үйлдвэрлэл болон им­портын хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь бас үүнд нөлөөлж бай­на. Оюуны хомсдолтой хүүх­дүүдийн эцэг эхийн 58,4 хувь нь архи хэтрүүлэн хэрэглэгчид байдаг. Таван өрх тутмын нэг нь архины хэрэглээтэй холбоотой сэт­гэцийн эмгэгт өртдөг.  Гэр бүлийн тогтворгүй байдал, сөргөлдөөний гол шалтгааны 97 хувь, гэр бүл салалтын шалтгааны 58,3 хувийг ар­хидалт эзэлж байгааг судал­гаагаар баталсан. Мөн гэр бүл дэх хүн амины, хү­чингийн гэмт хэргийн 90 хувь нь согтуугаар үйлдэгдсэн байна. Цагдаад бүртгэгдсэн 120 хараа хяналтгүй хүүхдийн эцэг эхчүүдийн 83 хувь нь архины хамааралтай байснаас гадна эдгээр хүүхдүүдийн 81 хувь нь архи, тамхи, тэнэх, комьютерийн тоглоомд дон­тох хавсарсан шинж илэрч байсан.

-Мөрийцөх донгийн та­лаар тодруулаач?  
-Мөрийцөх дон маш эн­гийн байдлаар амархан үүсдэг. Энэ нь хүн мөрийтэй тоглоомыг чөлөөтэй, дахин давтан тоглох  байдлаар илэр­­дэг эмгэг юм. Архинд донтох өвчинтэй яг адилхан.  Анх баяр баясгалантай,  гэм­гүй, сонирхолтой  байдлаар  эхэл­дэг. Эхлээд хүн сонир­хож тоглоно. Дараа нь энэ байдал давтагдсаар нэг л мэдэхэд өдрийн ихэнхи цагаа мөрийтэй тоглоом дээр өнгөрүүлдэг болж хувирдаг.

-Сэтгэцийн тулгамдсан асуудал, эмгэг зэргээс урьд­чилан сэргийлж болох уу ?
-Бололгүй яахав. Ер нь хүн эрүүл байна гэдэг нь хүний өөрийн хүчин зүйл болох эрүүл ахуйн дэглэм, орчин нөхцөл,  сэтгэцийн эрүүл мэн­дийн боловсролоос шалт­­гаална. Ингэхдээ 90 хувь нь хүнээс өөрөөс нь,  10 хувь нь эрүүл мэндийн байгууллагын хөгжлөөс ха­маарна гэж үздэг. Тэгэхээр  хүн бүхэн өөрийн сэтгэл гутралыг мэдэх, сэтгэл зүйч эмчид хандаж байвал аливаа стресст автах, сэтгэцийн эмгэгт өртөхгүй байж чадна. Ямар ч насны хүн өдрийн дэглэм, хоолны дэглэм, ам­ралт чөлөөт цагаа зөв зо­хицуулж, стрессээ зөв тайлж сурах, зөв харилцах ёс зүйг эзэмших хэрэгтэй. Судалгаагаар насанд хүрсэн эрэгтэйчүүдийн 57 хувь, эмэгтэйчүүдийн найман хувь нь архи хэтрүүлэн хэ­рэг­лэдэг гэсэн мэдээ бий. Тэгэхээр наад зах нь архины асуудалгүй амьдарч сурмаар байна. Архинд донтох өвчнийг эмчлэхэд маш их бэрхшээлтэй үр дүн ч багатай байдаг. Мөн түүнчлэн ахимаг насны  хүмүүс маань наад зах нь өөрийн амьдралынхаа ча­нарыг алдахгүйн төлөө залуу байхаасаа эхлэн хөгширсөн хойноо хэрхэн амьдрах, эдийн засгийн  асуудлаа  яаж зохицуулах,  найз нөхөд нийгмийн холбоогоо яаж бэхжүүлэхээ хүртэл  төлөвлөж байх  хэрэгтэй.

А.Батдэлгэр